Introduktion
KOLBÄCKSÅN
Källandet – en presentation
Om Du inte redan gjort det, läs gärna introduktionen, som finns under huvudmenyrubriken Introduktion.
På denna hemsida presenterar jag resultat av mina undersökningar av Kolbäcksåns nordliga källområden i södra Dalarna och norra Västmanland med huvudinriktning på områdets natur. Områdets kultur berörs till viss del också, eftersom natur och kultur oftast är starkt förknippade med varandra. Områdets klimat, geologi, geomorfologi och hydrologi berörs till viss del. Fäbodväsendet och finnbygderna med finska namn behandlas kortfattat. Något mer omfattande behandlas myrarna och deras benämningar.
Jag har valt att kalla området för ett källand (land med många källor och källflöden). Detta källand ligger till stor del på nivån 200 till 400 meter över havet och har ett tätt grenverk av källflöden, som oftast flyter tämligen stilla fram genom bergslagsnaturen. Det är få avrinningsområden i Mellansverige, som kan uppvisa en sådan mångfald och täthet av flöden, vilket bidrar till att göra Kolbäcksåns källand särskilt intressant. Jag har därför tagit mig friheten att ge detta källand egennamnet Källandet, bortseende från att det finns flera källand där åar och älvar startar sina lopp. För att ge fler möjlighet att ta del av Källandets intressanta natur med rik kultur och kanske locka till besök beskriver jag området i ett större avsnitt betitlat Berättelser från utflykter i Källandet. Merparten av arbetet handlar om källflödena men där tydliga källor finns beskrivs givetvis dessa.
Den vanligaste indelningen för studier och beskrivningar av den här typen eller liknande är att man väljer landskap (Natur i Västmanland; Västmanlands flora), kommuner (Hallstahammars natur och flora) eller län. Vanligt är också att man beskriver områden med specifik kulturhistoria (Grangärde finnmark), speciella näringar (gruvdrift, järnhantering som exempelvis Bergslagen; Ekomuseum Bergslagen) etc.
Ekomuseum Bergslagen vars område omfattar en stor del av Kolbäcksåns källand kommer här närmast mitt ”revirtänkande”. Beskrivningar görs ofta också av naturen kring en sjö (växtlighet i Mälardalen), natur och kultur utmed en älv (Med Dalälven från källorna till havet) etc. Jag har alltså valt att hålla mig till den del av Kolbäcksåns avrinningsområde, som jag kallar Källandet. Ett visst mått av information om data som rör Kolbäcksån med omgivningar nedströms Källandet finns med i ett appendix som påbörjats under 2012 och som benämns Kolbäcksådalen nedanför Källandet på denna hemsida. För att nå denna del klicka på Kolbäcksådalen i huvudmenyn.
Utsikter från Källandetsl berg ger ett visst utrymme för beskrivningar av vad man kan iaktta i angränsande områden såsom berg, sjöar, vattendrag, byar etc.).
Huvuddelen av Källandet ligger inom Övre Bergslagen och Nedre Bergslagen (H. Sjörs 1958) medan Kolbäcksån nedströms Källandet söderut rinner genom Skogslåglandet och Mälarslätten inkluderat Mälarområdet (U. Malmgren 1982) till Mälarviken Freden.
Större delen av Källandet ligger norr om norrlandsterrängens gräns, limes norrlandicus (R. Sernander 1932). Inom de södra och östra delarna av Källandet sjunker nivån till cirka 100 meter över havet med lägsta punkter i utflödena till sjön Åmänningen som ligger 75,5 meter över havet. Kolbäcksån faller härifrån till Mälarens 0,3 meter över havet.
Källandet högst belägna delar ligger inom den limniska ekoregion som benämns Norrlands inland, under trädgränsen över högsta kustlinjen medan större delen hamnar inom Norrlands kust, under högsta kustlinjen. Kolbäcksåns lopp söder om Källandet går genom region Sydöst, söder om norrlandsgränsen, inom vattendelaren till Östersjön under 200 m ö h. (Källa:Vattenmyndighten)
Nivåskillnaden mellan högst avvattnade tjärn och Mälaren är cirka 445 meter. Högsta berg (Dragberget), som delvis avvattnas till Källandet, är 490 meter högt. Om man bortser från avvattningsområdet för fjällälven Klarälven/Göta älv blir Norrströms avvattningsområde, till vilket Kolbäcksån hör, det sydligaste i Sverige som har en nivåskillnad på mer än 400 meter mellan källa och hav och nära 500 meter mellan högsta avvattnade berg och hav. Jämför man norra Sveriges skogsälvar, dit Kolbäcksån räknas (M. Falkenmark, A. Forsman 1965), med varandra, visar det sig att de flesta har ungefär denna fallhöjd. Lögde älv och Öre älv utgör undantag då de avvattnar berg med höjder mellan 650 meter och 700 meter. Från norra Västerbotten och vidare upp genom Norrbotten sjunker successivt skogsälvarnas fallhöjder något. De högsta bergen kring den nordliga Sangisälvens källflöden är cirka 300 meter.
Direkt angränsande till Källandet, som alltså ger sitt vatten till Kolbäcksån, finns delar av avrinningsområdena för Dalälven, Svartälven, Arbogaån, Hedströmmen och Svartån (Västerås). Det betyder att Bottenhavet genom Dalälven, Östersjön genom Norrström och Kattegatt genom Göta älv får vatten från källflödena i denna höglänta del av Bergslagen.
Inom Källandet finns flera stora fäbodar av vilka flera var i traditionellt bruk fram till andra världskriget och några fram till 1970-talet.
Påverkan av tidigare malmbrytning och järnhantering märks genom åtskilliga gruvhål och hyttruiner. Av kolmilorna kan man fortfarande se svarta träkolsspår i skogarna trots att mer än ett halvt sekel har förflutit sedan kolningstiden. En god beskrivare av livet och naturen i Källandet var diktaren Dan Andersson (1888-1920).
Stora delar av Källandet befolkades av finnar under 1600 och 1700-talen. Som ett av kulturarven från denna tid finns finska namn på åtskilliga tjärnar, sjöar, berg och bäckar.
Bakgrunden till mitt inventeringsarbete av Källandet.
Redan på 1960-talet började jag som nyboende vid Kolbäcksån i Hallstahammar att intressera mig för var ån hade sitt upprinnelseområde. För många av dem som arbetade med vattenkraften i ån eller hade sin utkomst i skogsbruket i källområdet fanns kunskap om åns källflöden, men för gemene man var det okända begrepp.
Skolexkursioner till Källandet.
Som lärare i biologi och geografi på Lindboskolan i Hallstahammar var det för mig naturligt att undervisa om Kolbäcksån och att väcka elevernas intresse för vattnets väg. Jag tog med eleverna på ”upptäcktsfärder” för att söka rätt på åns nordligaste och västligaste källflöden.
De första expeditionerna företogs 1970. Efter långa bussturer och under nog så strapatsrika vandringar fann vi upprinnelsepunkterna i de då ganska täta och svårtillgängliga skogsmarkerna. Gröna kartan hade ännu inte kommit för detta område, varför vi fick orientera efter den gamla grå generalstabskartan med skala 1:100 000. Det var inte lätt och vi orienterade ofta fel. Den vackert snidade skylt, som vi vid första vandringen hade med oss för att sätta upp vid den nordligaste källan nära Höglindans fäbodar (Högrisåsa) i Floda socken, hamnade helt fel, delvis beroende på den otillräckliga kartan men även genom tidspressen vi kände när mörkret snabbt föll i septemberkvällen. Skylten skulle berätta för vandrare, fiskare, jägare med flera att de stod vid Kolbäcksåns nordligaste källflöde och att den var uppsatt av elever från Lindboskolans biologiska förening Vulpes i Hallstahammar.
Med bättre karta och noggrannare planering for vi upp vid ett senare tillfälle och flyttade skylten till rätt flöde. Där stod skylten i cirka trettio år innan den började murkna. En ny skylt sattes då upp av skogsbolaget STORA (numera Stora Enso), som utförde avverkningar här vid den tiden. Om våra strapatser i dalaskogarna stod att läsa i Vestmanlands läns tidning och våra utflykter finns också dokumenterade såväl på diabilder som på film.
Efter att ha fotograferat Kolbäcksån och delar av Källandets natur, bland annat från flygplan, under 1970-talet, har jag vid flera tillfällen visat diabilder därifrån vid föreläsningar i olika föreningar i Hallstahammar, Fagersta, Surahammar och Västerås.
Hobbyarbete
Efter de första ”upptäcktsfärderna” följde programmerade turer till Källandet med såväl vuxna i olika föreningar i Hallstahammar som med ett par generationer elever från Hallstahammars skolor. Vid den sista av mina turer med elever till Källandet, som företogs våren 2001, spårade vi varg. Men det mest spektakulära vid den turen var att vi satte ut några små plastankor i det nordligaste flödet för vidare färd söderut. Ankorna var märkta med mailadress och telefonnummer till Lindboskolan med förhoppning om att eventuella upphittare skulle höra av sig och ange hur långt ankorna flutit.
En drift sen barndomen.
Vad är det som drivit och driver mig till detta sökande, som innefattar försök till kartläggning av källflöden, sjöar, berg, byar, fäbodar, växter, djur med mera inom Källandet? Kanske intresset för vattnens vägar väcktes den dag då jag som barn fick följa med pappa på cykeltur från vårt hem i Nordupplandoch efter det att han, med mig på pakethållaren, knegat sig upp till vägens högsta punkt, berättade att vi stod på en vattendelare och att vattnet därifrån rann åt två håll, till Fyrisån och Forsmarksån. Jag fann en fascination i detta. Min barndoms å för upptäcktsfärder och fiske blev ett av Fyrisåns källflöden, Vendelån vid Örbyhus. Som vuxen hamnade jag i Hallstahammar och då kom Kolbäcksån att fånga mitt intresse.
Älvräddarna
Sedan 1970-talet har jag varit verksam i Älvräddarna vars uppgift är att bevara Sveriges strömmande vatten. Genom det arbetet har jag haft förmånen att få lära känna de flesta av våra älvar och haft nytta av det när det gällt att värna om Kolbäcksåns strömmar. Genom ett mångårigt och intensivt arbete lyckades vi i den lokala älvräddargruppen i Hallstahammar få regeringen att besluta om naturreservatsbildning av Sörkvarnsforsen i Hallstahammar 1983.
Dokumentationen och målet med arbetet
Den dokumentation, som jag genomför baseras dels på insamlat material från 1960-talet till 2009 och dels på det material som jag mera målinriktat kommer att samla på mig framöver. Digitalkameran använder jag flitigt, varför jag hoppas kunna bjuda besökarna på denna hemsida ett rikt bildarkiv, som berättar om Källandet. Målet är att dela med mig av mina kunskaper om Källandets naturförhållanden för att bland annat stimulera andra att besöka de mest intressanta natur- och kulturområden, som Källandet kan erbjuda.
Arbetsmetoder
En stor del av arbetet har bedrivits i mitt hem med kartstudier. Alla källflöden har färgmarkerats på ”gröna kartan”. Områden som redan på kartan verkat besöksvärda har jag rest upp till, för att på olika sätt beskriva och dokumentera. Ett strikt urval för fältarbete är nödvändigt med tanke på det stora antalet källflöden. Självfallet har tillgänglig fack- och skönlitteratur liksom webbsidor om området använts som underlagsmaterial. Det allt mer använda geografiska informationssystemet GIS (Geographic Information System) har underlättat sökandet av fakta om källflödena avsevärt.
Redovisning
Förutom det som kortfattat beskrivits i detta introduktionsavsnitt finns mer eller mindre omfattande redovisningar under de rubriker som jag angivit inledningsvis.
Tack
till min hustru Ingvor som granskat allt material, som fotograferat växter och redigerat bilder,
till min son Martin som varit min hjälpreda vid mer strapatsrika utflykter och som också fotograferat,
till min son Markus som varit mig behjälplig med datatekniskt arbete och
till Magnus Blix som lagt upp denna hemsida.
Uppdaterad 2012-06-06